-
Kategoria podmiotu lirycznego w ujęciu J. Sławińskiego (oprac. artykuł O Kategorii podmiotu lirycznego)
21 lutego 2012
Opracowania
-
Kategoria podmiotu lirycznego w ujęciu J. Sławińskiego (oprac. artykuł O Kategorii podmiotu lirycznego)
Podmiot liryczny subiektywnie wypowiada tekst, jest jego gospodarzem, występuje w liryce; zasadniczy czynnik w strukturze utworu – odnoszą się do niego wszystkie zjawiska stylistyczne i kompozycyjne, od niego uzależnione jest ich znaczenie i funkcje. 1. Czasem autor uzewnętrznia się w podmiocie lirycznym, wpływają na niego pewne elementy z biografii autora (Treny Kochanowskiego), ale czasem jest to naiwne i mylne założenie. 2. Można podmiot liryczny traktować jako konstrukt, w którym mieszczą się zjawiska typowe dla danej epoki. 3. Pomiot liryczny to nie autor – autor nie ma nic wspólnego z podmiotem lirycznym. Najczęściej występuje tylko 1 podmiot liryczny. I podaje te cechy – role, co ja końcu odpowiedzi.
– badacze i krytycy skłaniają się ku stwierdzeniu, że narratora i autora nie należy utożsamiać ze sobą;
– podmiot liryczny jest zakorzeniony w strukturze utworu i jest wyznaczany przez jej elementy;
– badacze nie mają nic przeciwko interpretowaniu podmiotu lirycznego, ale tylko wtedy, gdy interpretacja jest zgodna ze znaczeniową częścią utworu;
– kwestię podmiotu lirycznego rozpatrywać należy jak sprawę nadawcy dzieła literackiego – na trzech poziomach:
- Stanowisko „naiwnie realistyczne” – tak nazywa się stanowisko badaczy, dla których problem nadawcy dzieła wyczerpuje się całkowicie na poziomie biograficznym. Wydarzenia związane z konkretną postacią twórcy np. Adama Mickiewicza – inne pełnione przez niego role w życiu, wyobrażanie na jego temat, zdarzenia przywoływane są jako nierozerwalna całość i w takiej formie odnoszone do dzieła literackiego.
- Nadawca dzieła pojmowany jako podmiot czynności twórczych, definiowany każdorazowo przez dzieło, jego warstwę stylistyczną, itd., byt odrębny od autora. Na ten poziom wchodzimy pytając o specyficzną rolę autora dzieła, w którą wchodzi on w danym dziele, nadawca jest podmiotem czynności twórczych, tzn. nie wszystkie zdarzenia mają realne powiązania z postacią autora, jest ukształtowany przez relację dialogu i dzieła, w którym istnieje – jest wypadkową sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu. Utwór literacki wchodząc do procesu historycznoliterackiego stanowi nie tylko o podmiocie czynności twórczych, ale również o potencjalnym odbiorcy, do którego twórca dzieła stara się dopasować; dzieło literackie mówi też o konwencjach społecznych, oczekiwaniach względem dzieła literackiego, z którymi podmiot czynności twórczych wchodzi w dialog, niezależnie od tego, czy się z nimi zgadza, czy nie. Podmiot czynności twórczych jest elementem sytuacji komunikacyjnej, w której dzieło tkwi.
- Na tym poziomie mieści się kategoria „podmiotu literackiego”, liryczne ego czy narrator są elementami wewnętrznego porządku dzieła. Kategoria osoby mówiącej w utworze jest w niego bezpośrednio wpisana, narzuca się sama, każdy utwór jest jakby przytoczeniem cudzych słów. Nie zawsze określone jest czyje są to słowa, bo nie jest to konieczne. Wyobrażenia o osobie mówiącej tworzą się same, narzuca je sposób mówienia. Przytoczenia te dokonują się w zgodzie z dyrektywami obowiązującego kodu literackiego, co odsyła nas do poziomu wcześniejszego – podmiotu czynności twórczych, a reguły te aktualizują się w sposobie mówienia nadawcy. Te dwa głosy: podmiotu lirycznego i autora na tym poziomie mogą się przenikać gdy tekst zawiera sformułowania metajęzykowe;
Odmienność przekazu lirycznego w stosunku do:
– Dramatu: tekst liryczny charakteryzuje się tym, że jest monocentryczny tj. skoncentrowany tylko na jednej postaci lirycznej (nadawcy), a nie jak np. dramat na wielu postaciach;
– Przekazu narracyjnego: w liryce istnieje jeden plan semantyczny związany z postacią „ja lirycznego”, w narracji więcej niż jeden; epika podobnie jak tekst liryczny implikuje obecność nadrzędnego podmiotu mówiącego, ale liryka ma tylko jeden plan semantyczny współrzędny względem „ja mówiącego”; w epice są przynajmniej dwa takie plany (ciąg zdarzeń kształtujących osobę narratora i narrację, a także zdarzenia kształtujące świat przedstawiony postaci i wydarzeń), co prezentowane jest często techniką „przytoczenia w przytoczeniu” i odnosi się do kompozycji szkatułkowej; w epice pomiędzy przytoczeniami „pierwszego st.” a przytoczeniami „drugiego st.” zachodzi pewna niezgodność, opozycja – one wiążą się i zaprzeczają sobie, w liryce ze względu na jeden stopień przytoczenia nie ma o zaprzeczaniu mowy, a przytoczenie to jest bezkontekstowe;
– Podmiot mówiący w utworze lirycznym jest odpowiednikiem całego tekstu, od początku do końca, nie dotyczy tylko konkretnych zdań (jak w epice, dramacie), ale całości wypowiedzi poetyckiej;
– podmiot liryczny jest „akcją rozwijającą się w kierunku mniej lub bardziej przewidywalnym”;
– badacze stwierdzają często, że podmiot liryczny jest stabilnym i statycznym elementem utworu, stąd określenia: „pozycja pomiotu”, „postawa podmiotu”, punkt widzenia podmiotu”, o innych elementach mówi się, że są „przebiegiem”, „rozwojem”, „dzianiem się”;
– „przekaz liryczny jest w istocie zapisem procesu formowania się jednorazowego ‘ja’ mówiącego”;
– nośnikami znaczeń, które kształtują podmiot liryczny nie są tylko jednostki leksykalne, ich struktury, ale również inne „obarczone sensem, odcinki wypowiedzi” takie, jak wers, czy zestrój akcentowy itp.;
– role (cechy) podmioty lirycznego (są to konstytutywne składniki paradygmatu „ja” lirycznego, zakładając, że paradygmat jest złożoną całością osobowości w tekście poetyckim, a jej poszczególne składniki to role; podmiot lir. jest hierarchiczną kombinacją tych ról ):
- określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i podmiotowych okoliczności wypowiedzi;
- stosunek „ja” do drugiej osoby, potencjalnego partnera wypowiedzi lirycznej; liryka miłosna, W malinowym chruśniaku;
- stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i sytuacji lir. w jakiej „ja” się znajduje; metateksty.
- stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza; Liryki lozańskie;
– podmiot liryczny to „jednorazowo sformułowana osobowość” uczestnicząca w jakimś stereotypie „ja” lirycznego „który nieuchronnie pośredniczy między indywidualnym nadawaniem a indywidualnym odbiorem komunikatu poetyckiego” – tzn. często jest tak, że interpretacja utworu ze względu na podmiot liryczny jest inna u autora i inna u czytelnika, a to ze względu na indywidualne odczytanie ról pełnionych przez „ja” liryczne;
– interpretacja „ja lirycznego” zależy w dużej mierze od ujęcia go jako wariantu pewnego wzorca obowiązującego w danej epoce.
Twoja odpowiedź