Kategoria podmiotu lirycznego w ujęciu J. Sławińskiego (oprac. artykuł O Kategorii podmiotu lirycznego)

Kategoria podmiotu lirycznego w ujęciu J. Sławińskiego (oprac. artykuł O Kategorii podmiotu lirycznego)

Podmiot liryczny subiektywnie wypowiada tekst, jest jego gospodarzem, występuje w liryce; zasadniczy czynnik w strukturze utworu – odnoszą się do niego wszystkie zjawiska stylistyczne i kompozycyjne, od niego uzależnione jest ich znaczenie i funkcje. 1. Czasem autor uzewnętrznia się w podmiocie lirycznym, wpływają na niego pewne elementy z biografii autora (Treny Kochanowskiego), ale czasem jest to naiwne i mylne założenie. 2. Można podmiot liryczny traktować jako konstrukt, w którym mieszczą się zjawiska typowe dla danej epoki. 3. Pomiot liryczny to nie autor – autor nie ma nic wspólnego z podmiotem lirycznym. Najczęściej występuje tylko 1 podmiot liryczny. I podaje te cechy – role, co ja końcu odpowiedzi.

– badacze i krytycy skłaniają się ku stwierdzeniu, że narratora i autora nie należy utożsamiać ze sobą;

– podmiot liryczny jest zakorzeniony w strukturze utworu i jest wyznaczany przez jej elementy;

– badacze nie mają nic przeciwko interpretowaniu podmiotu lirycznego, ale tylko wtedy, gdy interpretacja jest zgodna ze znaczeniową częścią utworu;

– kwestię podmiotu lirycznego rozpatrywać należy jak sprawę nadawcy dzieła literackiego – na trzech poziomach:

1. Stanowisko „naiwnie realistyczne” – tak nazywa się stanowisko badaczy, dla których problem nadawcy dzieła wyczerpuje się całkowicie na poziomie biograficznym. Wydarzenia związane z konkretną postacią twórcy np. Adama Mickiewicza – inne pełnione przez niego role w życiu, wyobrażanie na jego temat, zdarzenia przywoływane są jako nierozerwalna całość i w takiej formie odnoszone do dzieła literackiego.
2.  Nadawca dzieła pojmowany jako podmiot czynności twórczych, definiowany każdorazowo przez dzieło, jego warstwę stylistyczną, itd., byt odrębny od autora. Na ten poziom wchodzimy pytając o specyficzną rolę autora dzieła, w którą wchodzi on w danym dziele, nadawca jest podmiotem czynności twórczych, tzn. nie wszystkie zdarzenia mają realne powiązania z postacią autora, jest ukształtowany przez relację dialogu i dzieła, w którym istnieje – jest wypadkową sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu. Utwór literacki wchodząc do procesu historycznoliterackiego stanowi nie tylko o podmiocie czynności twórczych, ale również o potencjalnym odbiorcy, do którego twórca dzieła stara się dopasować; dzieło literackie mówi też o konwencjach społecznych, oczekiwaniach względem dzieła literackiego, z którymi podmiot czynności twórczych wchodzi w dialog, niezależnie od tego, czy się z nimi zgadza, czy nie. Podmiot czynności twórczych jest elementem sytuacji komunikacyjnej, w której dzieło tkwi.
3. Na tym poziomie mieści się kategoria „podmiotu literackiego”, liryczne ego czy narrator są elementami wewnętrznego porządku dzieła.  Kategoria osoby mówiącej w utworze jest w niego bezpośrednio wpisana, narzuca się sama, każdy utwór jest jakby przytoczeniem cudzych słów. Nie zawsze określone jest czyje są to słowa, bo nie jest to konieczne. Wyobrażenia o osobie mówiącej tworzą się same, narzuca je sposób mówienia. Przytoczenia te dokonują się w zgodzie z dyrektywami obowiązującego kodu literackiego, co odsyła nas do poziomu wcześniejszego – podmiotu czynności twórczych, a reguły te aktualizują się w sposobie mówienia nadawcy. Te dwa głosy: podmiotu lirycznego i autora na tym poziomie mogą się przenikać gdy tekst zawiera sformułowania metajęzykowe;

Odmienność przekazu lirycznego w stosunku do:

– Dramatu: tekst liryczny charakteryzuje się tym, że jest monocentryczny tj. skoncentrowany tylko na jednej postaci lirycznej (nadawcy), a nie jak np. dramat na wielu postaciach;

– Przekazu narracyjnego: w liryce istnieje jeden plan semantyczny związany z postacią „ja lirycznego”, w narracji więcej niż jeden; epika podobnie jak tekst liryczny implikuje obecność nadrzędnego podmiotu mówiącego, ale liryka ma tylko jeden plan semantyczny współrzędny względem „ja mówiącego”; w epice są przynajmniej dwa takie plany (ciąg zdarzeń kształtujących osobę narratora i narrację, a także zdarzenia kształtujące świat przedstawiony postaci i wydarzeń), co prezentowane jest często techniką „przytoczenia w przytoczeniu” i odnosi się do kompozycji szkatułkowej; w epice pomiędzy przytoczeniami „pierwszego st.” a przytoczeniami „drugiego st.” zachodzi pewna niezgodność, opozycja – one wiążą się i zaprzeczają sobie, w liryce ze względu na jeden stopień przytoczenia nie ma o zaprzeczaniu mowy, a przytoczenie to jest bezkontekstowe;

– Podmiot mówiący w utworze lirycznym jest odpowiednikiem całego tekstu, od początku do końca, nie dotyczy tylko konkretnych zdań (jak w epice, dramacie), ale całości wypowiedzi poetyckiej;

– podmiot liryczny jest „akcją rozwijającą się w kierunku mniej lub bardziej przewidywalnym”;

– badacze stwierdzają często, że podmiot liryczny jest stabilnym i statycznym elementem utworu, stąd określenia: „pozycja pomiotu”, „postawa podmiotu”, punkt widzenia podmiotu”, o innych elementach mówi się, że są „przebiegiem”, „rozwojem”, „dzianiem się”;

– „przekaz liryczny jest w istocie zapisem procesu formowania się jednorazowego ‘ja’ mówiącego”;

– nośnikami znaczeń, które kształtują podmiot liryczny nie są tylko jednostki leksykalne, ich struktury, ale również inne „obarczone sensem, odcinki wypowiedzi” takie, jak wers, czy zestrój akcentowy itp.;

 – role (cechy) podmioty lirycznego (są to konstytutywne składniki paradygmatu „ja” lirycznego, zakładając, że paradygmat jest złożoną całością osobowości w tekście poetyckim, a jej poszczególne składniki to role; podmiot lir. jest hierarchiczną kombinacją tych ról ):

• określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i podmiotowych okoliczności wypowiedzi;
• stosunek „ja” do drugiej osoby, potencjalnego partnera wypowiedzi lirycznej; liryka miłosna, W malinowym chruśniaku;
• stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i sytuacji lir. w jakiej „ja” się znajduje; metateksty.
• stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza; Liryki lozańskie;

– podmiot liryczny to „jednorazowo sformułowana osobowość” uczestnicząca w jakimś stereotypie „ja” lirycznego „który nieuchronnie pośredniczy między indywidualnym nadawaniem a indywidualnym odbiorem komunikatu poetyckiego” – tzn. często jest tak, że interpretacja utworu ze względu na podmiot liryczny jest inna u autora i inna u czytelnika, a to ze względu na indywidualne odczytanie ról pełnionych przez „ja” liryczne;

– interpretacja „ja lirycznego” zależy w dużej mierze od ujęcia go jako wariantu pewnego wzorca obowiązującego w danej epoce.